Slovaci u Srbiji

Predstaviti široj javnosti slovačku zajednicu u Srbiji moguće je na mnogo načina. Neki od njih već su iskorišćeni, ili se trenutno koriste. Ipak, činjenica da u Srbiji danas živi brojna slovačka zajednica, koja je tokom više od dvesto šezdeset godina izgradila vlastitu autohtonu kulturu i koja teži da je u najvećoj meri i danas održava i unapređuje, još uvek nije dovoljno poznata u najširim okvirima. Otuda, publikacija koja je pred nama, putem objedinjenog prikaza kulturnog razvoja slovačke zajednice u Srbiji, daje doprinos i podstrek njenom očuvanju, afirmaciji i razvoju.

 

Priča o Slovacima iz tzv. Donje zemlje (oblast današnje Vojvodine) počinje krajem 17. veka, kada oni u velikom broju u nekoliko talasa napuštaju severne slovačke regione i migriraju na jug, naseljavajući opustošenu zemlju nakon odlaska Turaka iz Ugarske. Seoba Slovaka tekla je u tri vremenske etape, u godinama 1690-1710, 1711-1740. i 1740-1790. Migracije su nastavljene i tokom 19. veka. U najjužnije oblasti tadašnje Ugarske, u Bačku, Banat i Srem, Slovaci se naseljavaju u trećoj etapi. Prvi dokument datira iz 1745. godine, kada je Matej Čanji doveo sto dvadeset osam slovačkih porodica u Petrovac na tadašnji futoški posed. U druga mesta Slovaci se doseljavaju direktno iz slovačkih regiona, ili sekundarnom i tercijarnom migracijom iz ugarskih regiona, ili iz već osnovanih naselja u Donjoj zemlji, tragajući za boljim životnim i društvenim prilikama.

U novoj sredini Slovaci osnivaju vlastita sela, ili se naseljavaju u već osnovana naseljia u kojima žive Srbi, Nemci, Mađari, Rumuni i drugi narodi. Ipak, u svim migracijama oni nailaze na opustošenu zemlju, čija će se kultivacija vršiti kroz nekoliko generacija. Doseljeničke zajednice bile su etnički prilično heterogene, tako da je očuvanje vlastitih kulturnih tradicija i društvenih normi koje su doneli iz prethodne domovine imalo prioritet u svakodnevnom životu.

 

Uz određeni procenat Slovaka rimokatoličke vere, preko devedeset procenata doseljenika bili su evangelisti, koji su prihvatili učenje Martina Lutera i augzburško ispovedanje vere, a njihovo doseljavanje bilo je nezamislivo bez Biblije, pisane arhaičnim, tzv. biblijskim češkim jezikom, odnosno etičkih načela koje evangelizam u hrišćanstvu zastupa. Stoga je stožer života tih Slovaka bio duhovni život, a njihovi duhovni oci bili su evangelički sveštenici i učitelji koji su, postepeno, utemeljivali i kulturni život. U svim sredinama vrlo brzo dolazi do izgradnje molitvenih domova i škola, a nakon 1781. godine, po izdavanju tzv. Tolerantnog patenta, koji je garantovao versku slobodu, grade se i prve evangelističke crkve. Njih karakteriše jednostavan enterijer sa oltarnim ili zidnim slikama i citatima iz Biblije, koji su namenjeni učvršćivanju vere kod vernika. Sastavni deo duhovnog života u to vreme bilo je i očuvanje maternjeg jezika, porodičnih i crkvenih tradicija i celokupan kulturni razvoj slovačke zajednice. Uz Bibliju, značajno mesto imala je i poznata zbirka crkvenih pesama Tranoscius, koju je sastavio Juraj Tranovski.

Ovo razdoblje ujedno je bilo i doba prosvetiteljstva u Slovačkoj, u vreme kada se Bečki dvor, a osobito Jozef II, zalaže za bolji život stanovništva i viši stepen obrazovanja i kulture. Nosioci tih ideja bile su mnoge ličnosti slovačke inteligencije, koje deluju u novonaseljenim mestima na ovim prostorima, ali ujedno i u širim srpskim okvirima i ostvaruju dobru saradnju sa Srbima. Tako su prva četiri direktora prve srpske gimnazije u Sremskim Karlovcima bile ličnosti iz Slovačke (Andrej Volný, Ján Gros, Pavel Magda i Karl Rumy), a 1819. godine je za prvog direktora novoosnovane srpske gimnazije u Novom Sadu imenovan značajan slovački slavista Pavel Jozef Šafarik. U Gložanu su, dvadesetih godina 19. veka, P. J. Šafarik, Juraj Rohonj i Mihal Godra osnovali učeno društvo Societas Slavica, a šezdesetih godina 19. veka Jozef Podhradski u Novom Sadu izdaje dva časopisa – Zornička i Slavik. To je ujedno i razdoblje razvoja izdavačke kulture što potvrđuje prva istorijska knjiga o ovdašnjim Slovacima štampana na slovačkom jeziku 1888. godine u Nemačkoj Palanci pod nazivom Bač – Sremski Slovaci. Slovaci su delovali i u glavnom gradu Srbije, pa je tako sinovac P. J. Šafarika, dr Janko Šafarik, bio jedan od osnivača nekoliko narodnih institucija u Beogradu. Godine 1895. prvu umetničku crtačku školu u Beogradu osniva Slovak Kiril Kutljik. Pre njega je u prestonici delovao i značajan slovački likovni umetnik Jozef Božateh Klemens. Takvi odnosi trajali su i tokom 19. veka i na prelomu 19. i 20. veka, kada su na ovim prostorima delovale ličnosti muzičkog života Vilijam Figuš Bistri, Mikulaš Šnajder Trnavski, vajar Jan Konjarek i mnogi drugi.

 

Polovinom 19. veka počinju organizovano na polju kulture da deluju i Slovaci, potomci prvih doseljenika u slovačkim vojvođanskim sredinama. Prvu biblioteku osnovali su u Petrovcu 1845. godine, a ovde je 1866. godine odigrana i prva pozorišna premijera. Slovaci se udružuju i u mnogim crkvenim i privrednim društvima, kako bi jačali svoje ekonomske kapacitete i postizali duhovni i kulturni rast, te osnaživali slovački identitet. Godine 1889. u Petrovcu, osnovano je Petrovačko pevačko društvo, formalno registrovano 1901. godine, koje je uz pevanje negovalo i druge umetničke discipline. Bila je to forma koja je dominirala na početku 20. veka, te nastaju i druga društva, osobito čitalačka, u okviru kojih se razvija celokupna kulturna i umetnička delatnost. Takođe, u Novom Sadu, 1902. godine, Slovaci počinju sa izdavanjem prvog centralnog informatora o narodnom, društvenom, političkom i kulturnom životu Slovaka u Vojvodini – Dolnozemský Slovak.

 

Nakon Prvog svetskog rata Slovaci iz južnih oblasti postaju građani novog državnog ustrojstva. Raspadom Austro-Ugarske i nastankom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, od 1929. godine Kraljevine Jugoslavije, Slovaci dospevaju u novu društveno-političku situaciju, jer ostaju mimo svoje matične države. Rezultat tih promena bilo je pojačano delovanje u političkim, društvenim i kulturnim procesima, što je rezultiralo izgradnjom institucionalnih osnova slovačke zajednice. Godine 1919. u Petrovcu osniva se Slovačka gimnazija i štamparija kao akciono društvo, u kojoj se štampaju udžbenici, knjige i štampa na slovačkom jeziku. Te iste godine se u Petrovcu prvi put održavaju Slovačke narodne svečanosti na kojima Slovaci prezentuju svoju kulturu. Osnivaju se nova udruženja i amaterska pozorišta. U Petrovcu 1920. godine štampaju se novine Národná jednota, kao i brojni časopisi literarnog, kulturnog i humorističkog sadržaja (Snahy, Svit, Frčka, Hévis...). Godine 1921. osamostaljuje se Slovačka evangelistička crkva u Jugoslaviji, a 1932. godine osnovana je Matica slovačka u Jugoslaviji kao kulturna i narodnoobrazovna ustanova.

 

Tokom međuratnog perioda, vojvođanski Slovaci nosioci su brojnih materijalnih i duhovnih slovačkih kulturnih tradicija, vidljivih na svakom koraku. U pitanju su artefakti sadržani u narodnom graditeljstvu i načinu stanovanja, u narodnim zanatima, narodnoj umetnosti, odnosno narodnoj nošnji, ali i tradicije vezane za nematerijalnu kulturu, kao što su jezik sa narečjima, običaji, navike, obredni ciklusi, narodna kazivanja, pesme, legende i sl. Upravo te tradicije, prenošene s kolena na koleno, sa generacije na generaciju, čuvane u relativno kompaktnoj zajednici, postaju stubovi njenog očuvanja. Drugi svetski rat donosi novu kulturnu stagnaciju i borbu za egzistenciju. Slovačka zajednica dodatno je oslabljena odlaskom Slovaka u Slovačku u periodu 1946 – 1948 u okviru akcije „Mať volá“ (Mati zove), jer je ovakav poziv prihvatila u velikom broju ovdašnja slovačka inteligencija, koja je u najvećoj meri i bila nosilac kulturnih aktivnosti Slovaka.

 

Nakon Drugog svetskog rata dolazi do sjedinjavanja do tada samostalno delujućih slovačkih društava i udruženja. Ujedno, to je period stvaranja izvanrednih uslova, kako za celomanjinsko tako i za lokalno delovanje u kulturi. Dokaz tome je štampanje prvog broja nedeljnika Hlas ľudu (1944) u Petrovcu, koji se nadovezuje na dotadašnju Národnú jednotu; uspostavljanje Etnološke zbirke u Petrovcu (1949); u Novom Sadu uspostavljanje programa na slovačkom jeziku u okviru Radija Novi Sad (1949); osnivanje katedre za slovakistiku na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu (1961); uspostavljanje programa na slovačkom jeziku u okviru Televizije Novi Sad (1975), osnivanje Galerije Zuske Medveđove (1989) u Petrovcu i mnogih drugih. Posebno mesto ima i Galerija narodnih slikara osnovana u Kovačici 1955. godine, koja je od lokalnog vremenom dostigla celomanjinski spektar delovanja pod imenom Galerija naivnog slikarstva. U pitanju je veoma produktivno razdoblje, čiji su rezultati vidljivi na godišnjim smotrama i festivalima posvećenim muzici, likovnoj umetnosti, pozorištu, plesu. To je ujedno i razdoblje bogate izdavačke delatnosti. Časopis za decu izlazi od 1939. godine pod nazivom Naše slniečko, danas Zornička. Godine 1933. štampa se časopis za literaturu i kulturu Náš život, a od 1949. godine mesečnik za literaturu i kulturu Nový život; od 1970. godine izlazi časopis za mlade Vzlet, dok izdavačku delatnost ujedno reprezentuju dela vodećih literarnih ličnosti i na stotine štampanih naslova raznovrsnih književnih žanrova. Može se reći da je u periodu nakon Drugog svetskog rata, do raspada bivše Jugoslavije devedesetih godina, slovačka zajednica dostizala najviše standarde u svim oblastima umetnosti i kulture. Bio je to period kada je slovačka manjina bila i najbrojnija. Izvanredni rezultati, kako u elitnoj tako i u masovnoj kulturi, bili su ostvareni zahvaljujući predanosti i visokoj svesti njenih predstavnika, ali i šire javnosti.

 

Devedesete godine donose devalvaciju celokupnog kulturnog života i nameću nove subkulturne modele. Dolazi do postepenog jačanja nacionalne svesti nacionalnih manjina. To je vreme obnavljanja rada Matice slovačke u Jugoslaviji (1990) zajedno sa njenim mesnim odborima (1991) i obnavljanja Slovačkih narodnih svečanosti (1992). Uprkos teškim okolnostima, Slovaci 1995. godine dostojanstveno obeležavaju veliki jubilej – 250 godina života Slovaka u Vojvodini. U organizaciji Udruženja vojvođanskih Slovakista organizovan je međunarodni simpozijum na kojem učešće uzimaju vodeće ličnosti slovačkog života. Posledice ratnih devedesetih godina 20. veka su za celu državu i za njene građane dalekosežne, a slovačka zajednica ih oseća naročito zbog velikog odliva slovačke inteligencije i obrazovanih ljudi iz zemlje u Slovačku i u inostranstvo uopšte.

 

Demokratske promene koje su nastupile 2000. godine donose i nove mogućnosti za organizovanje manjinskog života. Veoma važno manjinsko pitanje trebalo je rešiti adekvatnim modelom uspostavljanja kulturnih autonomija za gotovo dvadeset nacionalnih zajednica i etničkih grupa, koje u prvoj dekadi 21. veka žive najpre u SR Jugoslaviji, zatim u Državnoj zajednici Srbije i Crne Gore, a zatim u Republici Srbiji. Tako je 2002. godine donet Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih zajednica, na osnovu kojeg je osnovan i Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine (2003), a zatim i redefinisan ceo korpus kulturne infrastrukture Slovaka koji žive u Srbiji. Godine 2002. realizovan je i popis stanovništva, prema kojem je u Srbiji živeo 59.021 Slovak (0,79% od celokupnog broja 7.498.001 građana Srbije bez podataka za Kosovo i Metohiju), od toga je 56.637 Slovaka živelo u Vojvodini. Godine 2009. su prvi put raspisani izbori za Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine, a u poseban birački spisak upisalo se nešto više od 32.000 Slovaka koji žive u 44 opštine u Srbiji.

O organizovanom kulturnom životu ovdašnjih Slovaka u prošlosti i danas može se govoriti u slučaju trideset šest geografskih mesta, koja se nalaze u sva tri vojvođanska regiona – u Bačkoj, Banatu i Sremu. Najveći centri slovačke zajednice u Srbiji danas su Bački Petrovac u Bačkoj, Stara Pazova u Sremu i Kovačica u Banatu. U poslednje vreme, koordinacija slovačke kulturne infrastrukture vrši se iz Novog Sada, koji predstavlja svojevrsni administrativni centar manjinskih ustanova i institucija u Vojvodini. Među najvažnije ustanove kulture danas neosporno spadaju Galerija Zuske Medveđove i Galerija Karola Miloslava Lehotskog u Petrovcu, Matica slovačka u Srbiji, Galerija naivne umetnosti u Kovačici, Muzej vojvođanskih Slovaka, Slovačko vojvođansko pozorište, Slovački izdavački centar, Biblioteka "Šćefan Homola" i mnoge druge. Najmlađa ustanova kulture je Zavod za kulturu vojvođanskih Slovaka (2008), čiji je cilj da implementira politiku očuvanja, unapređenja i razvoja slovačke vojvođanske kulture u najširim okvirima. Uz mrežu profesionalne brige o kulturnom nasleđu i savremeno kulturno stvaralaštvo, veliki značaj ima mreža amaterskih društava, interesnih udruženja, nevladinih organizacija i privatnih inicijativa, čiji entuzijazam i osećanje pripadnosti slovačkoj zajednici upotpunjuju celokupnu sliku žive i dobro organizovane te zajednice u Srbiji.

 

Prva decenija 21. veka stoga se može obeležiti kao početak novog razdoblja u životu slovačke zajednice, jer je karakteriše delegiranje nadležnosti sa državnih na manjinske nivoe brige i odgovornosti za celokupan kulturni život Slovaka u Srbiji. U tom smislu, Slovaci koji žive u Srbiji mogu govoriti i o važnoj finansijskoj i logističkoj podršci koju dobijaju iz Slovačke republike. Zahvaljujući delegiranju nadležnosti, pomoći državnih institucija, pomoći Slovačke republike, ali najviše zahvaljujući konstantnom delovanju na polju kulture, Slovake danas poznaju kao zajednicu, koja duboko uvažava svoje korene, čuva tradicije na koje je s pravom ponosna, i samouvereno razvija nove stvaralačke potencijale. Takođe, Slovaci su danas u punoj meri integrisani u celokupno društvo, te svojim specifičnim odlikama dopunjuju različitost kulturnih izraza multietničke Vojvodine i Srbije.

 

Mgr. art. Milina Sklabinski