Pozorište

Počeci pozorišnog života i pozorišno stvaralaštvo vojvođanskih Slovaka

Plodotvoran pozorišni život vojvođanskih Slovaka počinje 1866. godine, kada su glumci-amateri iz Bačkog Petrovca izveli komad Avgusta Kocebe Stari kočijaš Petra III. Interesovanje za pozorište postojalo je i pre ove godine (predstavnici kulturne elite uglavnom su posećivali predstave nemačkih putujućih grupa), ali se tek od tada među Slovacima u Vojvodini počinje formirati svest o potrebi sopstvenog pozorišnog života. Nastanak i oblikovanje slovačke pozorišne umetnosti u ovoj sredini treba posmatrati prvenstveno kroz prizmu idejnog i estetskog programa, koji je nastao u romantičarskom kontekstu šturovaca: pozorište se reflektovalo ne samo kao umetnički akt, već i kao prosvetiteljsko sredstvo za unapređivanje obrazovanja, ali pre svega kao narodno-emancipaciono okruženje, u kojem se formira ljubav prema slovačkom jeziku i duhu slovačkog naroda.  

Organizator prve pozorišne predstave Jozef Viktor Rohonj (1845 – 1923), slovački rodoljub, kasnije svetski poznat naučnik i profesor na Karlovom univerzitetu u Pragu, priredio je prvu predstavu uzimajući u obzir ovaj izvanumetnički, u prvom redu politički aspekat: predstava je bila izvedena u okviru obeležavanja tristogodišnjice smrti Nikole Šubića Zrinskog, koja je imala odjeka u tadašnjoj Ugarskoj, prevashodno među slovenskim narodima. Već u ovom prvom periodu, prilikom izvođenja komada uglavnom slovačkih autora, pojavio se i prvi dramski pisac sa ovih prostora: Feliks Kutljik (1843 – 1890), evangelistički sveštenik u Petrovcu, kasnije sveštenik u Silbašu i Kulpinu, čiji su komad Izgubljeni sin petrovački amateri izveli 1872. godine. Dugi niz godina je Bački Petrovac bio jedina sredina gde su se sistematski uvežbavale i izvodile pozorišne predstave. Tek na početku 20. veka i u ostalim mestima počinje sa radom slovačko pozorište: u Boljevcima 1900 –te godine, u Bačkoj Palanci 1902, Staroj Pazovi 1903, u Kulpinu 1904, u Novom Sadu i Kisaču 1905, u Silbašu. Laliću i Pivnicama 1906, u Selenči 1911, Gložanu 1912, u Iloku i Kovačici 1914, u Aradcu 1918, Padini 1919; nakon Prvog svetskog rata pozorišne predstave su izvođene i u Erdeviku, Vojlovici, kasnije u Lugu, Belom Blatu, itd.

Početkom 20. stoleća u Bačkom Petrovcu dejstvovao je kao evangelistički sveštenik istaknuti slovački dramatičar Jozef Holi (1879 – 1912), čiji se komad Kubo do danas ubraja među najomiljenije dramske naslove. Razdoblje između dva svetska rata najizrazitije je obeležila delatnost jednog od najvećih slovačkih dramskih pisaca – Vladimira Hurbana Vladimirova – VHV (1884 – 1950), evangelističkog sveštenika u Staroj Pazovi; Hurban je pod uticajem evropske moderne (studirao je u Beču) u svoje drame unosio nove dramske elemente, što je znatno pomerilo promišljanje o pozorištu i obogatilo pozorišnu produkciju vojvođanskih Slovaka. U ovom periodu se ostvarilo i prvo putovanje ovdašnjih pozorišnih radnika u Slovačku: kisački glumci u režiji Jana Podhradskog inscenirali su Hurbanovu dramu Zemlja , sa kojom su 1938. godine gostovali u Slovačkom narodnom pozorištu (SNP) u Bratislavi, kao i u Trenčinu, Piešćanima i u Brezovi pod Bradlom. Ovo putovanje označava početak tradicije koja traje do danas: najbolje inscenacije vojvođanskih Slovaka uvrštene su u programe čuvenih pozorišnih festivala u Slovačkoj ( Scenska žetva u Martinu, Festival Anjičke Jurkovičove u Novom Mestu nad Vahom, Gorazdov Močenok u Močenku, itd.), kao i u programe razmena između pojedinih pobratimljenih ansambala iz Slovačke i slovačkih ansambala iz Vojvodine (ovakve pobratimljene razmene imaju svoju tradiciju među ansamblima iz Stare Pazove i Puhova, Bačkog Petrovca i Brezna, Erdevika i Liptovskog Hradka, Kisača i Prievidze, itd.).

U periodu između dva svetska rata većina komada Vladimira Hurbana Vladimirova bila je inscenirana i u Slovačkoj – kako na profesionalnoj sceni Slovačkog narodnog pozorišta, tako i na amaterskim scenama: dva Hurbanova operska libreta (Trenčianski Matuš i Mataj) komponovao je Jozef Rosinski (1897 – 1973) i ove opere bile su inscenirane u Slovačkom narodnom pozorištu i u Nitri. Posle Drugog svetskog rata slovačka pozorišna aktivnost u Vojvodini i nadalje je nosila snažan akcenat održavanja narodnog kulturnog kontinuiteta, ali u novim društvenim prilikama imala je i ulogu promovisanja novih političkih ideja. U ovom razdoblju počinju da se izvode i komadi drugih dramskih pisaca, koji su proistekli iz ove sredine: Jan Kopčok, Janko Čeman, itd. Od sedamdesetih godina 20. veka evidentna je jača naklonost prema koncepciji pozorišta kao pojave sa prvenstveno umetničkim usmerenjem: Andrej Privratski u Bačkom Petrovcu, Peter Lazar i Juraj Ondrik u Staroj Pazovi nalaze se na početku ovih novih tendencija. Iz današnje perspektive, slovačka pozorišna aktivnost u Vojvodini osamdesetih godina je dospela na sam vrh amaterske pozorišne sfere u okvirima bivše Jugoslavije.

Tokom sedamdesetuh i osamdesetih godina slovački amaterski ansambli su devet puta učestvovali na Festivalu glumaca-amatera Jugoslavije u Trebinju, koji je bio centralni festival jugoslovenskih glumaca-amatera (pet puta u zvaničnoj konkurenciji i četiri puta kao sastavni deo propratnog programa). Osim ovog centralnog festivala, slovački pozorišni radnici nastupali su jedanaest puta na Republičkom festivalu amaterskih pozorišta Srbije u Kuli i trideset osam puta na Susretima amaterskih pozorišnih ansambala Vojvodine u Kikindi, kao i na drugim prestižnim festivalima, kakav je bio Festival malih i eksperimentalnih scena u Pančevu, BRAMS u Beogradu i na ostalim smotrama (Malo Crniće, Sisak, Kosovska Mitrovica). Najveću zaslugu za to imaju profesionalni režiseri iz ovog okruženja – Miroslav Benka iz Stare Pazove, Ljuboslav Majera i Jan Makan iz Bačkog Petrovca – među koje se ubrajaju i pomenuti režiseri-amateri, kao i ugledni režiser-amater Tomaš Hriešik i glumica Ana Tomanova–Makanova iz Kovačice. Niz pozorišnih inscenacija, ali i prvi slovački televizijski film iz Vojvodine (Mišo, režija Jan Makan) podigli su ovu pozorišnu sredinu na visok pijedestal umetničkih stremljenja, koja su se u tom periodu doživljavala kao reprezentativna riznica kulture vojvođanskih Slovaka.

U narednom periodu stasavali su i drugi profesionalni stvaraoci (režiseri iz Petrovca: Ivan Hansman Jesenski, Jan Čanji, Vladislava Feketeova, Miroslav Hlpka, filmski režiser iz Kovačice Stanislav Sladeček, režiser i dramaturg iz Novog Sada Maja Hriešikova, profesionalni glumci Gabriela Dudkova iz Novog Sada, Ana Piksiadesova iz Stere Pazove, Miroslav Fabri iz Čelareva, Andrea Vozarova iz Kisača, glumica lutkarskog pozorišta Miroslava Dudkova iz Novog Sada i Milina Heverova-Hrćanova iz Kisača, scenska umetnica Maria Havranova iz Kovačice, itd.), koji su svojim uspešnim inscenacijama i kreacijama doprineli unapređivanju, popularizaciji i širenju ugleda slovačke pozorišne umetnosti u Vojvodini. Pojedini stvaraoci (Majera, Benka, Feketeova, Havranova, Hriešikova) postigli su zavređujuće rezultate u okviru profesionalne pozorišne umetnosti u Slovačkoj.

Od osamdesetih godina može se pratiti i naredni talas slovačkih režisera-amatera, koji su prošli kroz više adekvatnih obuka u Vojvodini i Slovačkoj i koji su u svoje inscenacije unosili sveže poglede na formiranje i oblik ovdašnje pozorišne umetnosti: Aleksander Bako iz Stare Pazove, Fedor Popov iz Padine, Jan Privizer iz Kisača, Jan Kmećko, Jan Salčak i Zvonimir Pudelka iz Pivnica, Jan Hrubik iz Aradca koji se danas svrstava i među uspešne dramatičare, itd.

Održanju visoko postavljene letvice pozorišnog stvaralaštva doprinose i pozorišne smotre – Smotra slovačkih amaterskih pozorišnih ansambala Vojvodine traje već 40 godina i predstavlja najširu platformu prezentacije i vrednosne konfrontacije godišnje pozorišne delatnosti amaterskih ansambala; osim ove centralne smotre postoje i druge koje su ustrojene ili tematski, ili u znak sećanja – smotre dečijeg pozorišta u Staroj Pazovi, DIDA – festival inscenacija i dramskih tekstova slovačkih autora iz Mađarske, Rumunije i Srbije u Pivnicama, kao i smotre posvećene sećanju na ličnosti ovdašnjeg pozorišnog života – Tomašu Hriešiku u Kovačici i Zuzani Kardelisovoj u Kisaču, itd. Osim pozorišnog momenta smotra u Pivnicama imala je i sledeći značajan element: postala je mesto prezentacije novih dramskih tekstova, tako da su se dramatičarima čiji su se komadi već odomaćili u ovoj sredini (Jan Kopčok, Janko Čeman, Miroslav Demak, Juraj Ondrik, Juraj Tušiak, Ana Njemogova–Kolarova, Zoroslav Spevak–Jesenski, Juraj Madacki, itd.) pridružili i drugi slovački vojvođanski autori čiji su komadi naišli na dobar prijem kako kod publike, tako i u stručnim krugovima: najviše Jan Hrubik iz Aradca, ali i Mihal Cinkotski i Vladimir Marušić iz Silbaša, Elena Valenćikova iz Pivnica, itd.

Među doprinose slovačkoj dramskoj umetnosti treba uvrstiti i uspehe istaknutih umetnika iz sfere muzičko-dramske umetnosti – Rastislava Vargu (solistu baleta Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu) i dirigenta Juraja Ferika. Najnoviji uspesi slovačke vojvođanske pozorišne umetnosti ispoljavaju se u sferi njegove dalje profesionalizacije; najtalentovaniji glumci iz pojedinih slovačkih sredina završili su glumačku obuku sa profesionalnim parametrima, a 2003. godine osnovano je Slovačko vojvođansko pozorište u Bačkom Petrovcu kao vodeća institucija, čija je namena negovanje pozorišne kulture i scenske umetnosti u profesionalnom okruženju. Niz izvanrednih uspeha koje je zabeležilo ovo pozorište za kratko vreme svog postojanja (pored ostalog, inscenacije Miroslava Benke dobile su najviše ocene, kao što su GRAN PRI na festivalu u Teheranu, nagrada za scenografiju na festivalu u Kairu, nagrada na festivalu BITEF u Beogradu i dr.) potvrda su ispravnosti odluke o osnivanju profesionalnog pozorišta, kao i duboke umetničke usidrenosti pozorišta u kulturnoj i duhovnoj sferi vojvođanskih Slovaka.

Mihal Babjak

sa slovačkog na srpski jezik prevela: Helena Despić