Školstvo i udruženja

Kulturne veze između Srba i Slovaka na području Slovačke počinju da budu intenzivnije naročito u 18. i 19. veku, kada se u Slovačkoj školovalo 2500 Srba. Mladi Srbi školovali su se na slovačkim univerzitetima još u periodu renesanse, kada među istaknute obrazovne institucije spada i Akademija Istropolitana u Bratislavi. Posle pobede Turaka, većina škola preselila se u Slovačku a značajni obrazovni centri osnivaju se u Bratislavi, Modroj, Trnavi, Košicama, Kežmarku, Prešovu.

U slovačkim školama počinje da se usvaja moderno shvatanje. U slovačkoj protestantskoj sredini obrazuju se prve generacije mladih intelektualaca, kasnije istaknutih srpskih ličnosti. Slovačka je u to vreme postala nosilac panslavističkih ideja. Ogromni uticaj na srpsku omladinu imali su i slovački narodni propagatori, nosioci narodnog preporoda, koji se u to vreme odvijao u Slovačkoj. Oni su se pak školovali na nemačkim protestantskim univerzitetima u Lajpcigu, Gottingenu i u Halleu.

Srbi su u Halleu studirali pravne, filozofske, teološke i medicinske nauke. Međutim vrlo malo mladih Srba odlazi tamo da studira, jer su pre toga morali da završe gimnazije i dvogodišnje liceje. Upravo zbog toga, većina njih se školovala u slovačkim gimnazijama, na licejima i akademijama, na kojima su predavali profesori, koji su većinom škole završavali u Halleu.

Među ličnosti koji su najviše uticali na mlade Srbe spadaju Matej Bel, Jan Tomka Saski, Jozef Bencur, Jan Kolar, Ljudovit Štur, Jan Kaljinčjak i drugi.

U visoke škole i liceje, gde su studirali Srbi u Slovačkoj spada Bratislavski univerzitet Akademia Istropolitana (osnovana 1467. godine), Evangelistički licej u Bratislavi (osnovan 1606. godine), Trnavski univerzitet (osnovan 1635. godine), Košički univerzitet (osnovan 1657. godine), Prešovski licej (osnovan 1667. godine), Kežmarski licej (osnovan 1712. godine), Levočki licej osnovan 1696. godine), Modranska gimnazija (osnovana 1501. godine).

Kulturne veze Srba i Slovaka podsticali su i slovački profesori u srpskim gimnazijama u Karlovcima i u Novom Sadu, koji su u ove krajeve došli na osnovu preporuke srpskih studenata, koji su se školovali u Slovačkoj.

Mitropolit Stefan Stratimirović omogućio je osnivanje kraljevske i novosadske gimnazije po ugledu na evangelističke škole. Kao prve direktore i profesore angažovao je upravo slovačke, evangelističke prosvetitelje.

Prvi direktor i profesor klasičnih jezika na Karlovačkoj gimnaziji bio je Jan Gros. Kao direktor i profesor u Karlovcima radio je i Andrej Voljni, koji je tu dao svoj doprinos razvoju botanike. Direktori i profesori su ovde bili i Karol Rumi i Pavel Magda. Pavel Jozef Šafarik je bio direktor i profesor u novosadskoj Srpskoj pravoslavnoj gimnaziji.

Zgrada gimnazije u Sremskim Karlovcima

U Slovačkoj se, u 18. I 19. veku, školovao veliki broj Srba. Neki su postali nosioci političkog, društvenog, kulturnog i prosvetnog života svog naroda.

Među Srbe koji su se školovali u Slovačkoj spadaju:

Jovan Rajić, istoričar i pisac, jedan od najobrazovanijih Srba svog vremena. Pohađao je Latinsku školu u Komarnu a tamošnji sveštenik Gavrilo Stefanović Venclović inspirisao ga je svojim propovedima. Školovanje je nastavio u Šopronu a Duhovnu akademiju završio je u Kijevu. Bio je nosilac ideje o potrebi zaštite od pritisaka katoličke crkve, o potrebi da se sačuva narodni identitet, i da se napiše Istorija naroda. Istoriju je i počeo da piše na osnovu plana Istorije Srpske carevine profesora Jana Tomke-Saskog. Rajićev strastven rad, kojemu se posvetio sa velikim oduševljenjem, trajao je tri decenije, što je rezultiralo četvorotomnom knjigom Istorija raznih slovenskih naroda, naročito Bugara, Hrvata i Srba, koja je izašla 1794. godine.

Dositej Obradović, najistaknutiji predstavnik srpskog prosvetiteljstva i racionalizma. Pošto je u ranim godinama ostao bez roditelja, svoj životni put počinje odlaskom u manastir. Ubrzo postaje svestan izlišnosti takvog načina života, napušta manastir i tada počinju njegova putovanja po svetu. Iskustvo i znanje koje je stekao na svojim putovanjima iskoristio je i u svojim mnogobrojnim delima, od kojih je najpoznatije Život i priključenija, Basne, Hristoitija, Sovjeti zdravoga razuma, Sobranije i dr. Risto Kovijanić, istraživač srpsko-slovačkih kulturnih veza tvrdi da je Obradović svoje memoare Život i priključenija počeo da piše u Modri. Boravak u Slovačkoj mu je dosta koristio. Tu je u stvari rešio da svoj narod obrazuje pomoću knjige, tu je usavršio nemački jezik i upoznao se sa protestantskom idejom i kulturom. Školovao se u Beču, Halleu, Modroj i Bratislavi.

Svetozar Miletić, politički vođa srpskog naroda u Ugarskoj, dve godine je studirao filozofiju na liceju u Bratislavi i drugu godinu pravo na akademiji.

Bio je predsednik Društva srpskih studenata u Bratislavi, osnivač nedeljnika Srpski soko. Počeo je da izdaje i rediguje časopis Slavjanka. Na njegov razvoj i formiranje njegove ličnost, veliki uticaj ima život u Bratislavi. Tu su bili jaki politički tokovi, tu je zasedao ugarski parlament, tu je dolazilo do okršaja ugarskih vlasti i mađarskog plemstva.

I uticaj Ljudovita Štura na Miletića je bio veliki. Miletić je u njemu video uzor. Za vreme revolucije 1848-1849 Miletić je stao na čelo pokreta srpskih studenata u Bratislavi. 1869. godine osnovao je prvu političku stranku srpskog naroda Srpsku slobodoumnu stranku, i počeo je da izdaje stranački list Zastava.

Jovan Jovanović Zmaj, pesnik, prevodilac, urednik mnogobrojnih časopisa takođe se školovao u Slovačkoj. U Bratislavu, na licej dolazi 1850. godine, gde je studirao filozofiju, koju je 1851. godine završio privatno na Evangelističkoj gimnaziji u Modri. Gimnazijske studije završio je 1852. godine u Trnavi. Školovanje nastavlja u Pešti, Pragu i u Beču, gde su se već nalazili mnogi srpski studenti, koji su predstavljali izuzetno Kolo srpske omladine. Zabeležen je i kontakt Jovana Jovanovića Zmaja sa Ljudovitom Šturom.

U Bratislavi je J.J.Zmaj bio predsednik Srpskog studentskog društva. Takođe je bio jedan od najpopularnijih i najplodnijih srpskih pesnika. Svoje prve pesme napisao je 1850. godine u Bratislavi. U svom delu bavio se slovačkim temama. Pisao je o sudbini Slovaka, koji su podržavali Srbe za vreme njihovog nacionalnog preporoda. Ovde je jednom zauvek zavoleo slovački i češki narod i njihovu zemlju.

Joakim Vujić smatra se osnivačem srpskog pozorišta. Bio je dramaturg, prevodilac i putopisac. Tri godine je studirao pravne, filozofsko-teološke nauke na Bratislavskom liceju. U njegovoj autobiografiji Životopis nalaze se podaci o njegovom školovanju. Već kao mladi student imao je izgrađeni stav o nacionalnom pitanju.

U Slovačkoj su se školovali i Pavle Julinac, Jovan Apostolović, Petar Miloradović, Teodor Janković Mirijevski, Jovan Muškatirović, Mojsije Rašković, Pavle Kengelac, Atanasije Stojković, Milovan Vidaković, Stefan Živković Telemak, Dimitrije Davidović, Teodor Pavlović, Jovan Sterija Popović, Aleksa Janković, Milovan Spasić, Antonije Nako, Vasa Živković, Đorđe Natošević, Jovan Ilić, Đorđe Radak, Đura Daničić, Bogoboj Atanacković, Dimitrije Petrović, Jovan Đorđević, Pavle Popović Šapčanin, Jovan Bošković, Kosta Trifković, Simo Popović, Jovan Grčić Milenko, Jovan Paču, Pavle Marković i drugi.

Mnogi od njih su imali veliku ulogu u daljem širenju prosvetiteljstva i racionalizma među Srbima.

Zabeležene su i posete srpskih pisaca romantičara u Slovačkoj. O tome je pisao Risto Kovijanić u svojoj knjizi Srpski romantičari u Slovačkoj. Pisao je o Đuru Daničiću, Svetozaru Miletiću, Jovanu Boškoviću, Jovanu Jovanoviću Zmaju, Simi Popoviću, Jovanu Grčiću Milenku i Kosti Trifkoviću.

Đura Daničić, vlastitim imenom Đorđe Popović studirao je u Bratislavi u periodu najintenzivnijeg propagiranja opšteslovenske ideje. U to vreme na liceju je predavao i Ljudovit Štur. U Bratislavu dolazi zahvaljujući dobrom glasu, koji se pročuo o bratislavskom liceju, kao i zahvaljujući tradiciji slovenskog zajedništva i tradiciji srpsko-slovačke sloge. Tu je naučio mnogo slovenskih jezika i definitivno se odlučio za reformu književnog jezika i pravopisa Vuka Karadžića. Pre nego što je postao član Vukovog kruga u Beču, bio je sledbenik Vukove ideje.

Na Bratislavski licej dolazi kao sedamnaestogodišnjak iz novosadske gimnazije. Kovijanić o njemu piše da je bio jedan od najboljih studenata. Za vreme školovanja u Bratislavi pisao je pesme, aforizme, debate, kao i prevode iz nemačkog,slovačkog, češkog, ruskog i poljskog jezika. Iz Bratislave odlazi na studije u Pešt i Beč, gde postaje štovalac Vuka Karadžića. Kovijanić o njemu piše da je iz Bratislave otišao kao veliki šturovac a iz Beča kao veliki vukovac.

1838. godine osnovano je Društvo i Biblioteka srpske đačke družine u Bratislavi. Društvo je organizovano po ugledu na nemačka i mađarska udruženja u ovom gradu, kao i slovačke družine u okviru Bratislavskog liceja Ustav.

Najaktivniji članovi su bili Đura Daničić, Svetozar Miletić, Pavle Popović Šapčanin, Jovan Jovanović Zmaj, Jovan Bošković, Simo Popović i drugi. U njemu su se ređali predsednici, Društvo je imalo je periode prosperiteta, ali i teških vremena kada mu je zabranjen rad. Broj članova se menjao u zavisnosti od organizacionih i društvenih prilika.

Društvo srpske omladine u Bratislavi, sa Svetozarom Miletićem kao urednikom , 1846. godine počinje da izdaje nedeljnik Srpski soko. Redigovanje časopisa kasnije preuzima Pavle Popović Šapčanin. 1847. godine u narodnom duhu i duhu Slovenstva počinje da izlazi i akademski časopis Slavjanka, koji su propagirali Ljudovit Štur i Jan Kolar. S druge strane Kolarova knjiga O literarnom zajedništvu Slovena izašla je 1845. godine u Beogradu.

Društvo srpske omladine u Bratislavi od 1865. godine menja naziv u Sloboda. Ovaj put članovi su bili samo đaci gimnazija. Društvo je izdavalo časopis Zapisnik umnih proizvoda, koji je imao književni sadržaj. 1873. godine Sloboda prestaje sa radom.

Istraživanjem srpsko-slovačkih kulturnih i društvenih veza se vrlo intenzivno bavio Risto Kovijanić. Njegov doprinos u ovoj oblasti je veliki i nenadoknadiv. Srpski i slovački slavisti kao što je Jan Kmeć, Andrej Vrbacki ili Zlatko Klaćik takođe su pisali na ove teme.

Risto Kovijanić se posvetio skupljanju arhivskih dokumenata o Srbima, koji su se školovali u Slovačkoj u periodu između 1735. i 1914.godine.

O srpsko-slovačkim vezama pisao je i Nebojša Kuzmanović, najviše na osnovu informacija koje je obradio Risto Kovijanić, čijem se životu i delu u potpunosti posvetio.