Sakralna arhitektura

Sakralna arhitektura u Vojvodini

Slovaci u Vojvodini većim delom pripadaju protestantskoj crkvi, evangelističkoj a.v., dok manji deo Slovaka pripada evangelističko – metodističkoj, baptističkoj i rimokatoličkoj crkvi.

Slovački evangelički hramovi

Hramovi slovačke evangeličke vere odlikuju se jednostavnošću pravougaonog prostora, izbegavanjem dekoracije i isključivanjem bilo kakvih akcenata koji izazivaju vizuelni doživljaj.

Građevine su uglavnom jednobrodne bazilike koje u unutrašnjosti mogu imati galeriju. U većini crkava galerija je drvena. Unutar crkve postoji glavni oltar. Na njemu se može naći i značajniji umetnički rad, slikarski ili celokupna oltarska arhitektura, kao delo umetničkog zanatstva.

Sve crkve imaju zvonike koji uglavnom izrastaju iz pročelja i sve imaju apside u kojima se nalazi oltar. Zvonici se završavaju baroknim kapama, koje spadaju u spoljašnju dekoraciju. U zavisnosti od dela Vojvodine, kape mogu biti bogato profilisane, ili mogu biti jako jednostavne.

Crkve

Crkva u Bačkom Petrovcu se razlikuje od ostalih evangeličkih crkava i kako obradom spoljašnjosti, još više rešenjem enterijera. Prvobitna crkva iz 1782 godine imala je simetričnu ovalnu osnovu, koja se sa obeju užih strana završavala plićom apsidom. Crkva je bila bez zvonika. Fasadna plastika je bila jednostavna kao i unutrašnja dekoracija. Ovu crkvu je projektovao inžinjer Jožef Kiš. Već 1820 uočena su velika oštećenja i oronulost prvobitne crkve, pa su preduzeti koraci za njenu obnovu. Izrada tog velikog zahvata poverena je inžinjeru Šmausu. U generalnoj obnovi hrama izmenjen je njen spoljašnji i unutrašnji izgled takvim arhitektonskim rešenjem što je pokazalo novu koncepciju prostora – model trobrodne osnove. Bogata dekoracija i naglašena upotreba raznih motiva, kako u enterijeru, tako i u eksterijeru, crkva se bitno razlikuje od ostalih izgrađenih u to vreme. Crkva je završena 1822 godine, a 1904 po nacrtima Harminea prerađen je krov i zvonik.

Foto: Igor Bovdiš

Skromnijeg enterijera, a međusobno sličnog su crkve u Kisaču (1795) i Gložanu (1796). To su jednobrodne bazilike sa užom apsidom a u ulaznom delu imaju galeriju koja opkoljava bočne zidove do polovine naosa. Na crkvi u Kisaču je prizidan zvonik na stubovima (1799), galerija je drvena i bogato izrezbarena. Hram u Gložanu, iste jednostavnosti sa galerijom i velikim klasicističkim oltarom ima i spoljnu obradu sličnu Kisaču: zidovi su rasčlanjeni jednostavnim pilastrima izmedju kojih su prozori lučno završeni. Za obe crkve bio je angažovan građevinski majstor Peter Vajnhofer (Peter Weinhoffer) koji je takođe gradio i crkvu u Aracu u Banatu. Otuda dolazi i zapažanje o sličnoj ostvarenoj arhitektonskoj ideji na ovim crkvama, mada se mora naglasiti da su sva rešenja manje – više šablonizirana.

Po projektu Jozefa Coceka izgrađena je crkva evangelističke vere u Novom Sadu 1886 godine. Crkva je skladnih dimenzija, jednobrodna sa baroknim tornjem i trougaonim frontom na glavnoj fasadi, kao i pilastrima sa korintskim kapitelima, što objektu daje stilske karakteristike prelaznog doba baroka u klasicizam. Ali novosadsku crkvu odlikuju i umetnička dela koja krase ovaj objekat. Osim glavnog oltara koji je drven, važnu umetničku dragocenost predstavljaju i stakleni vitraži koji se nalaze u oltarnom – apsidnom prostoru. Ovi vitraži predstavljaju umetnički unikat i postoje samo u novosadskoj crkvi. Postavljeni su 1904 godine. U centru umetničke kompozicije jednog vitraža nalazi se portret crkvenog reformatora i teologa dr Martina Lutera, dok se u drugom prvobitno nalazio portret najvećeg Luterovog saradnika, teologa i humaniste Filipa Melanchtona. Tokom drugog svetskog rata vitraži su pretrpeli ozbiljnija oštećenja, posebno vitraž sa likom Filipa Melanchtona. Posle dužeg vremena vitraži su rekonstruisani 2004 godine sa jednom novinom. Umesto lika Filipa Melanchtona u centru vitraža nalazi se portret prethodnika reformacije Jana Husa. U oba vitraža na staklu naslikani su i evangelistički simboli, kao što su Biblija sa dva pera i tzv. Luterova ruža.

Foto: Marjena Marćiš i Tatjana Medveđ

Foto: Ján Hlaváč

Neke crkve po svom obliku podsećaju i na pravoslavne crkve u Vojvodini. Jedna takva je i evangelička crkva u Laliću. Raščlanjenošću spoljnih bočnih zidova dubokim nišama kasetiranih arhivolti predstavlja gotovo identičan primer pravoslavnih crkava. Unutrašnjost je jednostavna. Zidovi su glatki, bes pilastera. Jedino glavni oltar, delo umetničkog zanatstva lokalnih majstora, ovde kao i u drugim evangeličkim hramovima razbija monotonost i strogost atmosfere.

Kako je već napomenuto da su sva rešenja vojvođanskih evangeličkih crkava manje – više šablonizirana, ipak postoje neke razlike koje se javljaju u fazama tokom razvoja protestantizma. Svaki projektant se pridržavao osnovnih pravila o izgledu crkve, ali je takođe primenjivao i neke svoje ideje po čemu će se ta crkva izdvajati i razlikovati od ostalih. Tako na primer u Banatu, u selu Belo Blato evangelička crkva (1902) za razliku od tipične slovačke sakralne arhitekture ima sakristiju, drvenu tavanicu a karakterističan je i zvonik crkve koji je kružne osnove. U Padini (1839) cela crkva je karakteristična – primećuje se uticaj arhitektire kalvinističke vere. Zvonik na ovoj crkvi je vidno niži od ostalih evangelističkih crkava u Vojvodini.

Foto: Marjena Marćiš i Tatjana Medveđ

Pored pojedinih monografija naselja, istoriji koloniziranja i izgradnje svih crkava slovačke evangeličke grupe na tlu Vojvodine temeljno je obradio Adam Vereš u delu ,,Slovenska evanielicka krestanska cirkev a.v. v Kralovstve Juhoslovanskom“.

Rimokatolički hramovi

Manji deo slovaka pripada rimokatoličkoj veri.

Godina oko 1780 u Vojvodini su izgrađene rimokatoličke crkve čiji je spoljašnji i unutrašnji izgled izveden po standardnim tipskim projektima koje je dala državna uprava. Građene su kao jednobrodni hramovi, naosa komponovanog od dva ili tri traveja, što stvara utisak intimnijeg ili impozantnijeg prostora. Spoljašnji izgledi su u najjednostavnijoj rasčlanjenosti zidova. Na glavnoj fasadi je obično plitki rizalit i zvonik sa okulusom u donjem delu. Kapa na zvoniku je jednostavna, piramidalnog oblika.

Ovakve crkve najčešće su bile podizane u kolonističkim mestima. Takvog oblika je i slovačka rimokatolička crkva u Selenči (1795).

Savremena sakralna arhitektura

Osim crkava koje datiraju još od dolazka slovaka na ovo područje, u zadnjih nekoliko godina izgrađeni su sakralni objekti koji spadaju u savremenu arhitekturu našeg doba. U Kisaču je 2001 godine izgrađen novi objekat evangelističko metodističke crkve. Izgrađen je po uzoru na crkvu iz Vranova u istočnoj Slovačkoj. Dok u Bačkom Petrovcu u grupu savremenih sakralnih objekata spada Baptistička crkva iz 2005 godine i predstavlja savremeni molitveni dom sa svim propratnim sadržjima.

Foto: Marjena Marćiš i Tatjana Medveđ