Narodna arhitektura

Narodna arhitektura u Vojvodini

Posmatrano u sadašnjosti narodnu arhitekturu Vojvodine karakteriše tip objekata koji se ponavlja kako u slovačkim, srpskim, tako i u selima u kojima žive drugi narodi.

Ova arhitektura predstavlja odraz prirodnih, privrednih i društvenih odnosa, koji su bili jednaki za sve etničke grupe.

Međutim, i pored toga što je uticalo na sličnosti u arhitekturi Vojvodine, u arhitekturi Slovaka ima i ponekih razlika koje je čine jedinstvenom. Kao glavna karakteristika, može se izdvojiti dominantnost plave boje na kućama.

Foto: Tatjana Medveđ i Marijena Marćiš

Razvoj slovačke kuće u Vojvodini

Razvoj arhitekture odvija se pod dejstvom činilaca koji se mogu svrstati u dve velike grupe:

1. grupu društvenih činilaca

2. grupu prirodnih, odnosno fizičko – geografskih činilaca

1.Od društvenih činilaca koji su uticali na razvoj i karakteristike arhitekture ističu se način privređivanja, struktura porodice, istorijsko – politički činioci, migracije i narodni graditelji.

Posle odlaska Turaka sa područja Vojvodine, krajem 17. i početkom 18. veka, dolazi na vlast Austrija. Tada dolazi do značajnijih intervencija vlasti, koje se ogledaju u naseljavanju većeg broja Srba i planskoj kolonizaciji Nemaca, najpre na područje Banata, a potom i Bačke i Srema, zatim kolonizacije Rumuna, Slovaka, Mađara, Rusina, itd.

U vreme kada su Slovaci naseljavali Vojvodinu, na ovom području već je postojao određen tip naselja. Slovaci su prihvatili način života starosedeoca, posao kojim su se bavili a takođe i njihov način graditeljstva. U početku su to bili zemunice ili neki privremeni objekti, zbog načina života, i čestih seoba. Slovaci, koji su poznavali mnogo naprednini način gradnje, nisu se dugo zadržali na zemunicama, već su počeli graditi trajnije objekte, koji su ličili na objekte koje su poznavali pre dolaska.

I uprkos tome naselja su još uvek bila nepravilnog oblika, sa krivudavim ulicama, i kućama postavljenim bez određenog sistema. Kasnije dolazi do planskog oblikovanja naselja u Vojvodini – tzv. ušoravanje naselja, kada je dobijen izgled kakav danas poznajemo, sa pravilnom ortogonalnom šemom, u kojoj se ulice seku pod pravim uglom i kuće postavljaju na jednakoj udaljenosti jedna od druge – izveden je od sredine 18. i početka 19. veka uredbama vlasti o uređenju novoformiranih naselja, koja su planirana i inženjerski tačno na terenu premeravana, kao i o rekonstrukciji i obnovi postojećih.

Da bi se mogao analizirati razvoj slovačke kuće, prvo se mora razumeti razvoj kuća na čitavom području Vojvodine.

2.U grupu prirodnih činilaca spadaju geološki sastav zemljišta, vegetacija, klima i konfiguracija tla. Fizičko – geografska sredina, za područje Vojvodine, relativno jednoobrazna (Banat i Bačka nizije, dok je Srem to sa Fruškom gorom u manjoj meri) uticala je na karakteristike narodne arhitekture s obzirom da se građevinski materijal koji pruža tlo javlja kao važan činilac u konstrukciji seoskih kuća.

Najveći uticaj na vrstu građevinskog materijala imali su prirodni uslovi. Stari građevinski materijal trajnih prebivališta Slovaka u Vojvodini bila je ilovača (zidovi od naboja, od čerpića ili ređe od ilovače u kombinaciji sa pleterom). Drugi materijal za gradnju skoro se i nije upotrebljavao, naročito u Bačkoj i Banatu. Drvo se upotrebljavalo za krovnu konstrukciju i za konstrukciju zidova nekih ekonomskih zgrada. Dok u Sremu drvo predstvlja najzastupljeniji materijal. Postoje dva razloga zbog kojih se drvo najviše upotrebljavalo. Prvi je blizina šume – Fruška gora, a drugi razlog su bile visoke podzemne vode, koje su onemogućavale opstanak nabijanih zidova.

Kod starih kuća krovni pokrivač je bio od trske, pričvršćen žicom. Kasnije nailazimo na kombinaciju: dole crep, gore trska, dok na kraju crep u potpunosti zamenjuje trsku. Završetak strehe se naziva zabat koji može biti najčešće daščani, a takođe i od pletenog pruća oblepljenog blatom. Kod kuća koje su prekrivene crepom, zabati su zidani. U bogatijim porodicama zabati se mogu profilisati na razne načine. Na ovakvim zabatima primetni su uticaji raznih stilova, baroka, secesije, eklektike.

Javlja se i tip ,,preke kuće˝ koji se gradi pod uticajem Nemaca.

Pri kraju XIX veka počelo je građenje kuće sa dvokrilnom kapijom na sredini kuće - ,,ajnfortom´´, kroz koji su prolazila kola sa plodovima iz polja. To je takođe bio uticaj od Nemaca.

Narodna arhitektura Slovaka u Vojvodini najbliža je u Slovačkoj narodnoj arhitekturi južne Slovačke, zato što ovde prirodni uslovi odgovaraju prirodnim uslovima Vojvodine.

Što se tiče osnove, jednosobne i dvosobne kuće nisu pominjane. I najstarije kuće su trosobne: ,,predna izba, pitvor, zadna izba˝. Kao osnnovni tip kuće, pominje se kuća na ,,L“. Nastao je od trosobne kuće sa ,,gongom“ (trem), koji se zatvorio sa ulične strane, čime se dobila još jedna soba – devojačka. A sa zadnje strane kuće se dogradila ,,komora“. Bitno je posmatrati i način grejanja u kući. U trosobnoj kući u zadnjem delu ,,pitvora“ (predsoblje) se nalazila seljačka peć, koja se koristila i za grejanje, ali i za spremanje hrane.

Foto: Nataša Simonović

To je predstavljalo osnovni tip kuće, koji se kasnije razvijao na različite načine, tako što su se dograđivali razni pomoćni objekti. Raspored dvorišta u gospodarskim kućama: uz ,,komoru˝ je bila dograđena ,,ciena˝ (šupa) koja je služila za odlaganje raznih poljoprivrednih alata i mašina. Pored ,,ciene˝ se mogla nalaziti ,,maštal˝(staja). Na to se nastavlja ,,čardak˝ koji se postavlja iznad ,,chlieva˝(obor).

Postoje četiri osnovna tipa kuća:

• kuće u kojima su živeli ljudi koji su se slabo bavili poljoprivredom

• kuće u kojima su živeli ljudi koji su se srednje bavili poljoprivredom

• kuće bogatih poljoprivrednika

zadružne kuće na bivšim vojnim granicama

Graditeljsko nasleđe vojvođanskih Slovaka

Najstarija kuća u Bačkom Petrovcu

U starom delu Petrovca, nalazi se kuća koja pripada tipu poluukopanog staništa koje se javlja na području Vojvodine na prelazu od poluzemunice ka prizemnoj kući. Radi se o porodičnoj kući sagrađenoj 1799. godine i danas predstavlja jedinu sačuvanu iz tog perioda u ovom delu Bačke.

To je tipična dužna kuća, postavljena čeonom stranom frontom, na uličnoj liniji. Kuća je delimično ukopana u zemlju tako da se u nju silazi sa nekoliko stepenika.

Kuća je sagrađena od naboja sa dvoslivnim krovom koji je pokriven trskom. Na dvorišnoj, dužoj strani ispuštena je nadstrešnica. Na uličnom zidu nalazi se jedan prozor sa drvenim kapcima i ravan trougaoni zabat od pruća, olepljen i omalterisan blatom. Svi zidovi su krečeni belom bojom. Podovi u kući su od nabijene zemlje.

Kuću karakteriše tipični trodelni raspored prostorija: prednja soba, kuhinja (pitvor) i zadnja soba. U kuhinji se nalazi otvoreno ognjište dok u sobama se nalaze zidane proste peći.

Od 1965. godine ova kuća je pod žaštitom i danas se u njoj nalazi slovački spomen-muzej.

Foto: Igor Bovđiš

Objekat Matice Slovačke u Srbiji

Ovaj objekat je bitno pomenuti zbog toga što je on prvi slovački objekat u Vojvodini koji je izgrđen sa etažom. Nalazi se u centru Bačkog Petrovca.

Foto: Tatjana Medveđ i Marijena Marćiš