AKO ZDRUŽOVANIE SLOVÁKOV V SRBSKU PRISPELO K ZACHOVÁVANIU IDENTITY A ROZVOJU NOVÝCH UMELECKÝCH POTENCIÁLOV

Kratak osvrt na udruživanje Slovaka u prošlosti

Slovaci, koji su još davne 1745. godine počeli da naseljavaju najjužnije oblasti tadašnje Ugarske a današnje Vojvodine, napornim radom ali i udruživanjem snaga uspeli su da postave temelje, i danas žive i razvijene zajednice Slovaka u Srbiji. U početku su se udruživali kako bi zajednički gradili molitvene domove, zatim u okviru njih i prve škole. Udruženim snagama su nakon donošenja tzv. Tolerantnog patenta gradili evangelističke crkve i obezbedili dolazak intelektualne elite iz Slovačke, kako bi za sebe, osobito za svoje potomke, obezbedili duhovne i kulturne aspekte svakodnevnog života. Već 20. godina 19. veka nalazimo da su u Gložanu Pavel Jozef Šafarik, Juraj Rohonj i Mihal Godra osnovali učeno društvo Societas Slavica¹, čiji su ciljevi bili povezani sa obrazovanjem, prosvetom, literarnom delatnošću kao i sa održavanjem veza među obrazovanim Slovacima i drugim grupama.

Izraziti aktivizam Slovaka u Vojvodini nalazimo u drugoj polovini 19. veka, kada su i postavljeni temelji delatnosti na polju kulture. Šćefan Homola osniva u Petrovcu prvu biblioteku 1845. godine dok je prva amaterska pozorišna predstava odigrana 1886.godine, takođe u Petrovcu. Tri godine kasnije je u Petrovcu osnovano Petrovačko pevačko društvo, formalno registrovano 1901. godine, koje je uz pevanje negovalo i druge umetničke discipline. Bila je to forma udruživnja koja je dominirala na početku 20. veka, te nastaju i druga društva, osobito čitalačka, u okviru kojih se razvija celokupna kulturna i umetnička delatnost. Uz versku i kulturnu aktivnost Slovaka, u tom periodu deluju i brojna cehovska udruženja (zanatlije). Takođe, značajne aktivnost nalazimo i u političkoj sferi, kada se slovački intelektualci uključuju u izbore za ugarski parlament (1869 Kulpin). Početkom 20. veka razvija se mreža tzv. novčanih zavoda, osnovanih radi pružanja uzajamne finansijske pomoći.

Nakon prvog svetskog rata vojvođanski Slovaci ostaju mimo matične države i njihova potreba za udruženim delovanjem jača. Godine 1919. se osniva Čehoslovačka beseda Šafarik sa sedištem u Novom Sadu a zatim i u Beogradu, koja je imala za cilj da zastupa i štiti prava Čeha i Slovaka pred vlastima. Osnivaju se nova udruženja i amaterska pozorišta a jedno od veoma značajnih udruženja u ovom periodu bilo je osnivanje Centralnog udruženja čehoslovačkih žena 1920. godine u Novom Sadu i u Kovačici. Udruženje su činile žene iz porodica intelektualaca a njihovi ciljevi odnosili su se na kulturno i duhovno unapređenje slovačkih žena, socijalnu i svaku drugu neophodnu pomoć. Ubrzo su osnovane podružnice ovog udruženja u brojnim slovačkim mestima a u okviru njih organizovana su predavanja, izleti, izložbe, pozorišne predstave...Jedna od značajnijih akcija bila je zaštita žena sluškinja u Beogradu², kada je udruženje donelo Rezoluciju o zaštiti žena sluškinja u Beogradu. Mnoge aktivistkinje objavljivale su svoje radove u domaćim i stranim, uglavnom ženskim, časopisima.

Potreba za osnivanjem Matice slovačke postojala je odmah nakon prvog svetskog rata a ova ideja ostvarena je 1932. godine. Prvi predsednik Matice slovačke u Jugoslaviji bio je dr Janko Buljik a u proglasu osnivačkog akta navodi se, da se Matica osniva sa ciljem da okupi sve jugoslovenske Slovake i radi na njihovom kulturnom razvoju i unapređenju. U novinama Narodna jednota (1920 - 1940), koje su naslednik novina Dolnozemsky Slovak (1902 - 1920) nalazimo brojne članke o kulturnoj delatnosti udruženja Slovaka. Jan Siracki, istaknuti slovački vojvođanski istoričar, analizirajući Narodnu jednotu došao je do podatka da su 1935. godine o intenzitetu i raznolikosti kulturnoprosvetne delatnosti govorili i ovi podaci: u 25 sredina odigrane su 52 amaterske pozorišne predstave, organizovano je 75 raznih proslava, 240 predavanja dok statistikom nisu obuhvaćeni brojni kursevi, besede za decu...Najviše predavanja organizovano je u Pivnicama - čak 61 dok je u Petrovcu bilo 25 predavanja, 9 pozorišnih predstava i 8 proslava.

Nakon Drugog svetskog rata dolazi do sjedinjavanja do tada samostalno delujućih slovačkih društava i udruženja. Pod okriljem domova kulture deluju brojne sekcije, koje rade sa ciljem da zadovolje kulturne potrebe lokalnog stanovništva odnosno da očuvaju vlastite tradicije. Rad Matice slovačke obnovljen je u periodu od 1945 - 1948. godine a ova organizacija imala je u tom periodu 6 000 članova u 36 mesnih odbora. Može se reći da je u periodu nakon Drugog svetskog rata, do raspada bivše Jugoslavije devedesetih godina, slovačka zajednica dostizala najviše standarde u svim oblastima umetnosti i kulture. Bio je to period kada je slovačka manjina bila i najbrojnija. Izvanredni rezultati, kako u elitnoj tako i u masovnoj kulturi, bili su ostvareni zahvaljujući predanosti i visokoj svesti njenih predstavnika. Svakako, veoma važnu ulogu imala je mreža obrazovnih i medijskih ustanova, koje su u saradnji sa lokalnim kulturnim akterima postavljali visoke standarde u njenom očuvanju.

Devedesetih godina obnavlja se rad Matice slovačke u Jugoslaviji (1990) zajedno sa njenim mesnim odborima (1991) i ponovo se organizuju Slovačke narodne svečanosti (1992). Uprkos teškim okolnostima, Slovaci 1995. godine dostojanstveno obeležavaju veliki jubilej – 250 godina života Slovaka u Vojvodini. U organizaciji Udruženja vojvođanskih Slovakista organizovan je međunarodni simpozijum na kojem učešće uzimaju vodeće ličnosti slovačkog života. Brojni kulturni poduhvati (objavljivanje značajnih publikacija, organizovanje izložbi, kulturnih programa i sl.) omogućeno je zahvaljujući finansijskoj pomoći iz Slovačke republike. Tokom godina finansijska pomoć za kulturne aktivnosti Slovaka je jačala a sistem dodela sredstava putem projekata doprineo je dobrom organizovanju i planiranju aktivnosti brojnih novonastalih udruženja.

Udruživanje Slovaka nakon 2000. godine

Promene koje su nastupile 2000. godine donose i nove mogućnosti za organizovanje manjinskog života. Donošenjem Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih zajednica (2002) i osnivanjem Nacionalnog saveta slovačke nacionalne manjine(2003) dolazi do redefinisanja čitavog korpusa kulturne infrastrukture Slovaka koji žive u Srbiji³. Uz mrežu profesionalne brige o kulturnom nasleđu i savremeno kulturno stvaralaštvo, veliki značaj ima mreža amaterskih društava, interesnih udruženja, nevladinih organizacija i privatnih inicijativa, čiji entuzijazam i osećanje pripadnosti slovačkoj zajednici upotpunjuju celokupnu sliku žive i dobro organizovane te zajednice u Srbiji.

Kada govorimo o udruženjima građana, koja imaju za cilj da očuvaju tradicionalnu kulturu Slovaka u Srbiji, možemo ih podeliti u nekoliko celina: kulturno umetnička društva odnosno kulturni centri, mesni odbori Matice slovačke i udruženja žena. Postoje i druga udruženja građana, koja su uglavnom usko profilisana i posvećena su razvoju savremenih kulturnih produkata.

U Srbiji su danas aktivna 24 kulturno umetnička društva, koja neguju tradicionalnu kulturu odnosno pesme, igre, muziku i nošnju Slovaka. To su: Dom kulture "Mihal Babinka" u Padini, Dom kulture 3. oktobar, Kovačica, Kulturno-informativni centar Kisač, Kulturno-prosvetno društvo Jedinstvo, Gložan, Kulturno-prosvetno društvo Mladost, Aradac, Kulturno-prosvetno društvo Štefanik, Lalić, Kulturno-umetnički centar Zvolen, Kulpin, Kulturno-umetničko društvo "Janošik", Janošik, Kulturno-umetničko društvo "Mladost", Lug, Kulturno-umetničko društvo "Petrovská družina", Bački Petrovac, Kulturno-umetničko društvo Bratstvo, Hajdučica, Kulturno-umetničko društvo Silbaš, Silbaš, Kulturno-umetničko društvo Sladkovič, Boljevci, Kulturno-umetničko društvo Vinogradi, Slankamenački Vinogradi, Slovački dom, Bačka Palanka, Slovački kulturni centar P. J. Šafarik, Novi Sad, Slovački umetnički ansambl Krajan - Vojvodina, Slovačko kulturno prosveno društvo Šafarik, Dobanovci, Slovačko kulturno-prosvetno društvo Detvan, Vojlovica-Pančevo, Slovačko kulturno-prosvetno društvo Erdevik, Erdevik, Slovačko kulturno-prosvetno društvo Jednota, Šid, Slovačko kulturno-umetničko društvo "Štefanik", Bingulja, Slovačko kulturno-umetničko društvo heroj Janko Čmelik, Stara Pazova i Slovačko kulturno-umetničko društvo Pivnice, Pivnice.

Matica slovačka u Srbiji danas aktivno radi na očuvanju slovačkog identiteta i razvoju društvenog položaja Slovaka, osobito u oblastima prosvete, kulture, umetnosti i slovačkog jezika i pisma. Matica slovačka ima 30 mesnih odbora tj. ogranaka i to u mestima: Aradac, Bačka Palanka, Bački Petrovac, Bajša, Beograd, Belo Blato, Bingula, Boljevci, Čelarevo, Dobanovci, Erdevik, Hajdučica, Gložan, Janošik, Kovačica, Kulpin, Kisač, Lalić, Ljuba, Lug, Novi Sad, Padina, Pivnice, Selenča, Slankamenački Vinogradi, Sremska Mitrovica, Stara Pazova, Šid, Vojlovica i Zrenjanin.

Udruženj žena su takođe veoma aktivna u mestima u kojima žive Slovaci. Uz organizovanje izložbi i kulturnih programa, ova udruženja neretko predstavljaju svoj rad na raznim etnokulturnim dešavanjima. Udruženja žena uspešno povezuju slovačku kulturu, stare zanate i gastronomiju sa etno turizmom i na taj način obezbeđuju sredstva za svoj rad. Rad svih udruženja koordinira Asocijacija slovačkih udruženja žena, koja svake godine organizuje niz zanimljivih događaja za svoje članice (putovanja u inostranstvo, učešće na radionicama, učešće na festivalima i sl.). 22 udruženja žena danas deluje u sledećim mestima: Aradac, Bačka Palanka, Bački Petrovac, Bajša, Belo Blato, Dobanovci, Hajdučica, Gložan, Janošik, Kovačica, Kulpin, Kisač, Lalić, Ljuba, Lug, Padina, Pivnice, Selenča, Silbaš, Slankamenački Vinogradi, Stara Pazova, i Vojlovica.

Značajne aktivnosti ostvarila su i udruženja mladih, čiji programi su vezani kako za kulturu tako i za zaštitu životne sredine odnosno stvaranje boljih uslova za rad i život mladih u lokalnim sredinama. Zapažen rad imaju udruženja: Kancelarija za mlade u Bačkom Petrovcu, Klub studenata u Kovačici, Omladinsko udruženje E.Y.B.L. u Bačkom Petrovcu, Omladinsko udruženje PLAY Selenča, Omladinsko udruženje TERRA Kulpin kao i Y.M.C.A. Bački Petrovac.

Informacije o radu svih nabrojanih udruženja u najvećoj meri predstavljene su na portalu Zavoda za kulturu vojvođanskih Slovaka i to kako na slovačkom tako i na srpskom jeziku. Portal se nalazi na adresi: www.slovackizavod.org.rs a u okviru njega, u rubrici Narodna kultura, kao prvi pod sajt nalaze se kulturno umetnička društva https://arhiva.slovackizavod.org.rs/sr/narodna-kultura/kulturno-umetnicka-dr.... Tekstom i fotografijama predstavjen je istorijat i sadašnji rad ovih udruženja. Takođe, u okviru rubrike Kultura i šira javnost mogu se pronaći adrese svih organizacija u kulturi Slovaka, informacije o radu Mesnih odbora Matice slovačke u Srbiji kao i podaci o radu udruženja žena https://arhiva.slovackizavod.org.rs/sr/kultura-i-sira-javnost. Kalendar događaja nudi pregled nadolazećih programa i akcija a Kulturna mapa predstavlja svih 36 sredina u kojima Slovaci imaju organizovane forma kulturnog života. Detaljne podatke o delovanju udruženja žena mogu se pronaći i na web sajtu http://www.assz.org.rs/ dok detaljne informacije o radu Matice slovačke u Srbiji moguće je pronaći na http://www.maticaslovenska.rs/.

Udruženja u kulturi Slovaka uže profilacije

Tokom poslednjih godina osnovana su udruženja građana, koja su usko profilisana i njih možemo grupisati prema oblastima u kojima deluju. Na polju pozorišne delatnosti možemo izdvojiti pozorišnu grupu „Studio“, koja je nastala 2007. godine sa ciljem da se slovački glumci uključe u nove pozorišne sfere i sa ciljem očuvanja slovačkog jezika i kulture na netradicionalan način. Iste godine osnovan je i Art centar hleba i igara - umetnički centar, sa sedištem u Staroj Pazovi čiji osnivač je scenarista, glumac, režiser, dizajner, istaknuti umetnik Miroslav Benka i grupa umetnika iz Stare Pazove. Pozorišna delatnost Art centra hleba i igara pripada vrhunskim pozorišnim aktivnostima u Vojvodini i Srbiji. Svoja udruženja imaju i amaterska pozorišta iz Bačkog Petrovca, Padine, Pivnica, dok se ostala pozorišna delatnost realizuje u okviru KUD-ova.

Kada je reč o muzici, brojni ansambli, orkestri, horovi deluju pod okriljem kulturno umetničkih društava ili drugih udruženja odnosno crkvenih zajednica. Kao zasebna udruženja građana rade kamerni hor „Musica Viva“ iz Bačkog Petrovca i Kamerni hor „Zvony“ i orkestar „Zvonivá cimbalovka“ iz Selenče. U Selenči deluje i udruženje, koje se bavi organizacijom festivala popularne muzike Zlatni ključ - Udruženje za zaštitu kulture, tradicije i umetnosti Selenča. U Kovačici deluje Udruženje muzičkih umetnika, koje takođe organizuje festivale na lokalnom nivou.

Značajna ličnost slovačke vojvođanske likovne umetničke scene je Mira Brtka, koja u Petrovaradinu izlaže svoja dela u okviru Fondacije Brtka Kresoja. U oblasti naivnog likovnog stvaralaštva udružili su se likovni umetnici iz Bačkog Petrovca a nedavno i iz Kisača, kako bi okupili slikare amatere iz tih mesta i omogućili im veću transparentnost u radu i učestvovanje na likovnim kolonijama i sl. Kovačička naiva predmet je rada Fondacije Međunarodni etnocentar Babka iz Kovačice. Stripom se bavi Udruženje Komar iz Kovačice.

U domenu slovačke književnosti i literature a u okviru Odseka za slovakistiku FFUNS deluje i Slovakističko vojvođansko društvo, koje objavljuje Slovakističke zbornike. Ovo stručno udruženje osnovano je kao Društvo slovakista Vojvodine davne 1969. godine a 2005. godine ono je preregistrovano na Slovakističko vojvođansko društvo. U većoj meri se posvećuje naučnoj i izdavačkoj delatnosti i postiže zapažene rezultate u svim sferama statutarne delatnosti.

Kulturnim nasleđem bavi se udruženje građana Klub kulpinčana, koje u parku ispred Kulpinskog kaštela svake godine postavi novu bistu ličnosti iz kulturne istorije Slovaka i Srba. U domenu negovanja slovačkih tradicija radi i Memorijalni centar Dr. Janko Buljik iz Kovačice, koje svake godine organizuje nekoliko programa prezentacije slovačke kulture. Primenjenoj umetnosti posvećeno je UG Zlatni zanati iz Bačkog Petrovca, koje se bavi oslikavanjem stakla, drveta i drugih materijala sa slovačkom ornamentikom.

Postoje i udruženja koja su nastala sa ciljem da sredini u kojoj rade ponude nove mogućnosti razvoja slovačke kulture. Tako u Bajši deluje Slovački kulturni centar, koji je posvećen u velikoj meri organizovanju izložbi fotografija iz tog mesta. UG Kultura na dlanu je iz Novog Sada i bavi se organizacijom programa za najmlađe Slovake koji žive u Novom Sadu. UG Centrum - kulturna koordinacija bavi se organizovanjem izložbi i koncerata u Bačkom Petrovcu.

Pitanjem položaja žena bavi se Akademija ženskog preduzetništva iz Bačkog Petrovca čija je vizija sadržana u težnji da postane samoodrživ kompetentan centar za pružanje svih vrsta podrške nezaposlenim ženama, ženama koje žele da počnu vlastiti biznis, ženama koje već imaju svoj biznis, putem savetovanja, dokvalifikacije, razmene iskustava i umrežavanjem.

Zaključak

Tradicija udruživanja Slovaka u Srbiji duga je koliko i njihovo prisustvo na ovim prostorim, jer su udruživanjem kako u prošlosti tako i danas, lakše ostvarivali svoju težnju za očuvanjem slovačkog jezika, tradicionalne kulture ali i težnju da stvaraju nove kulturne produkte u skladu sa vremenom i kontekstom u kojem žive. U novije vreme, kulturna infrastruktura slovačke zajednice u Srbiji veoma je razgranata i kompleksna a nju uz sistem institucija i ustanova u velikoj meri dopunjuju udruženja građana. Njihov porast moguće je povezati i sa sistemom dotacija, koji u Slovačkoj republici servisira Kancelarija za Slovake u inostranstvu. Odobrene dotacije kao i pojedinačno zaključeni ugovori mogu se pronaći transparentno prikazani na stranici ove kancelarije www.uszz.sk počev od 2004. godine. Pomoć putem grantova dolazila je i pre toga ali je ona bila organizovana kroz programe Ministarstva kulture Slovačke republike. Ovaj podatak bitan je zbog toga, što je sistem odobravanja sredstava za projekte kao i kasnije opravdavanje sredstava prilično zahtevno, te da donator očekuje doslednost i transparentnost u realizaciji datog projekta. Izmeđuostalog i takav sistem naučio je ovdašnje Slovake da projektno razmišljaju, da sebi zadaju realne ciljeve, koje mogu tokom trajanja projekta da postignu i da obezbede kontinuitet i održivost projekta u narednim godinama. To primećujemo prilikom apliciranja udruženja građana kod domaćih izvora finansiranja - pokrajinskih sekretarijata ili republičkog Ministarstva kulture, gde nalazimo većinom blagovremene i uredne zahteve za finansiranje⁴.

Ono što je važno istaći je činjenica da se Slovaci udružuju uglavnom radi ostvarivanja ciljeva u oblasti kulture, obrazovanja, medija i razvoja novog stvaralaštva. Ona su veoma jasno i usko profilisana i nastoje da postignu ciljeve u datim oblastima, ne baveći se širim aspektima celokupnog društvenog konteksta. U tom smislu mi danas ne možemo govoriti o slovačkoj nevladinoj organizaciji, koja bi se izričito bavila ostvarivanjem kolektivnih prava Slovaka u Srbiji. Možemo samo konstatovati da je ovakva organizacija postojala nakon 2000 godine pod nazivom FORS - Forum Slovaka, koja je imala veoma zapažene rezultate u oblasti ostvarivanja prava na službenu upotrebu slovačkog jezika i pisma.

Izvori:

Kolektív autorov: 250 rokov života Slovákov vo Vojvodine. Zborník prác. Nový Sad: Zavod za udňbenike i nastavna sredstva, Belehrad, Spolok vojvodinských Slovakistov, Nový Sad. 1996. ISBN 86-17-04666-X

Sirácky, Ján: Dlhé hľadanie domova. Martin: Vydavateľstvo Matice slovenskej 2002. 426 s.

Sklabinská, M. – Mosnáková, K.: Slováci v Srbsku z aspektu kultúry - druhé doplnené vydanie. Nový Sad: Ústav pre kultúru vojvodinských Slovákov 2013. 408 s. ISBN: 978-86-87947-11-5.