Slovenské ľudové kroje v Báčke

Príhovor pri príležitosti výstavy slovenského kroja z Báčky a obrazov Zuzky Medveďovej v Etnografickom múzeu v Belehrade

Feudalni pritisci na podanike tokom 18. veka u Slovačkoj su bili takvi, da su mnogi seljaci pristali na rizičan poduhvat bega od svojih gospodara. U potragu za boljim uslovima života, Slovaci iz svojih matičnih oblasti kreću u južne krajeve Ugarske. Migraciju stanovništva u 18. veku u opustele delove Habsburške monarhije, podržao je sam carski dvor. Naime, Habsburgovcima je bilo u interesu da naseli ovaj, posle proterivanja Turaka, opusteli deo Monarhije.

Naseljavanje Slovaka u donju Ugarsku teklo je postepeno, u nekoliko etapa. Najpre se Slovaci iz centralnih, planinskih oblasti Slovačke postepeno sele na jug; zatim, od 1711. do 1730. godine Slovaci naseljavaju teritorije u današnjoj Mađarskoj - oblast između desne obale Dunava i leve obale Tise. Od 1740. godine određeni broj slovačkih porodica nastavlja još južnije, na današnju teritoriju Vojvodine. Napokon, poslednja etapa obuhvata unutrašnje migracije unutar Vojvodine kada se pojedini Slovaci ne zadržavaju u naseljima koje su prvobitno naselili, već idu dalje i dodatno naseljavaju pojedina naselja, prevashodno u Sremu i Banatu.

Prvi slovački doseljenici stigli su u Bačku, u Bački Petrovac 1745. godine. Druga mesta u Bačkoj naseljena su Slovacima do 1794. godine. Banatska mesta naseljavana su u razmaku od 1788. godine do 1883. godine. U Sremu je 1770. godine naseljena Stara Pazova, a fruškogorsko selo Lug je poslednje naseljeno, 1902. godine.

Pomenute migracije Slovaka deo su većeg talasa migracija i drugih naroda centralne Evrope u južne krajeve carstva: Nemaca, Mađara, Rusina, Čeha.

Slovački kmetovi su se u južnu Ugarsku naselili pre svega, da bi došli do zemlje koja omogućavala bolji život za njih i njihove porodice. Proces privikavanja na nove uslove života, pronalaženja i potvrđivanja svog mesta pod suncem bio je dug i mukotrpan.

Slovaci su od samog dolaska na danjašnju teritoriju Vojvodine pokazali izuzetnu marljivost što im je omogućilo da se izbore za svoj opstanak, razvijajući se kao nacionalna zajednica. Okruženi drugim narodima, Slovaci su se pre svega oslanjali na vlastite snage. To je pre svega značilo konzerviranje onih delova tradicijske narodne kulture koja ih je definisala i međusobno povezivala sa jedne strane a sa druge, razlikovala od drugih. To su pre svih jezik, vera, nošnja, običaji. Tu i takvu tradiciju su Slovaci u novim uslovima razvijali stvarajući posebnu, vlastitu narodnu kulturu drugačiju od one koja se razvijala u Slovačkoj.

Nošnja slovačkih migranata u 18. veku bila je vrlo skromna, jednostavna i bez značajnijih međusobnih razlika (u Slovačkoj je do intnezvne diferencijacije nošnje u odnosu na pojedine regione došlo posle kolonizacije). Tek vremenom, tokom 19. veka a posebno u 20. veku pod uticajem čitavog niza faktora: promenom socijalno-ekonomskih prilika, načina života, uticaja drugih naroda, uticaja visoke mode, menjala se i slovačka nošnja u Vojvodini. Istovremeno, došlo je i do njenog diferenciranja i stvaranja specifičnosti u odnosu na pojedine oblasti u Vojvodini. Svoj vhunac u razvoju, u bogatstvu i raznovrsnosti slovačka narodna nošnja doživljava u prve dve decenije 20.veka.

Slovačka narodna nošnja u Vojvodini u nekim delovima zadržava arhaične elemente (najvidljiviji na osnovnim delovima nošnje kao ženski rubač, oplećak, muške gaće i košulja kao i uređivanje ženske kose i oglavlja) ali ne odoleva potpuno pod naletom modernizacije (prisutni u pojedinim delovima svečane nošnje nastali posebno s kraja 19. i počev od 20. veka).

Slovačka narodna nošnja spada u panonski tip nošnje, koju karakteriše dvodelna, pojasna odeća. Kod žena to podrazumeva nošenje nabranh sukanja koje se nose u slojevima i nabrane bluze, pončo kroja, na koje se nosila svilena marama i prsluk. Kod muškaraca je to nošenje širokih gaća umesto pantalona i široke košulje. U 20. veku gornji delovi odeće su prošli kroz nekoliko faza i vremenom su zamenjeni savremenijim delovima odeće. Od tridesetih godina do sedamdesetih godina 20. veka dolazi do postepene dekadencije nošnje ali i do procesa potpunog napuštanja nošenja nošnje i prihvatanja konfekcije, posebno kod muškaraca.

Danas je slovačka nošnja zamenjena nacionalnim kostimom, koji mlađe generacije Slovakinja i Slovaka nose u određenim prigodnim prilikama (svadbe, Slovačke narodne svečanosti, folklorne smotre).

Iako čini jedistvenu celinu, nošnja Slovaka u Vojvodini može se poseliti u tri tipa. Razlike su neznatne ali su prisutne u nošnji Slovaka iz Bačke, Srema i Banata. Tako se razlikuju bački, banatski i sremski tip nošnje. U svakoj od ovih grupa postoje i podvarijante.

U Bačkoj razlikujemo varijantu iz Bačkog Petrovca (osim Bačkog Petrovca tu spadaju okolna sela: Kulpin, Kisač, Gložan, Silbaš, Begeč, Čelarevo i Lalić); varijantu iz Selenče koja se deli na nošnju Slovaka katolika i Slovaka evangelika; dalje, pivnička varijanta (selo Pivnice) i varijanta iz Bačke Palanke i Bajše (gradski tip slovačke nošnje).

Banatski tip nošnje se deli na varijantu iz Aradca i varijantu iz Kovačice (u koju spadaju mesta Kovačica, Padina, Janošik, Hajdušica, Belo Blato i Vojlovica). U Sremu se raspoznaju staropazovačka varijanta (u koju osim Stare Pazove spadaju Slankamenski Vinogradi, Dobanovci, Boljevci i Ašanja) a u drugu sremsku varijantu spadaju sva sela u Fruškoj gori u kojoj žive Slovaci: Bingula, Erdevik, Lug, Ljuba, Šid.

Odeća nikada nije bila samo puko sakrivanje tela i njegova zaštita od spoljnih uticaja. Odeća govori specifičnim jezikom. Posebno ako, kao nošnja, ima za cilj da se ne menja i da traje, odeća svedoči o kulturi zajednice: o njegovim moralnim načelima, vrednostima, o njenom istorijskom razvoju a istovremeno, otkriva čitav niz pojedinosti o pojedincu u okviru te zajednice: o njegovom polu, društvenom položaju, imovinskom stanju, bračnom statusu itd.

S obzirom da je nošnja više od pukog ukrasa ili zaštite, zar nije zanimljiv način da se kroz predstavljanje nošnje ispriča priča o jednoj zajednici koja se u potrazi za boljm životom obrela daleko do domovine, uspevši ne samo da opstane nego i raste i razvija se pokazavši neobičnu vitalnost i prilagodljivost?

Cilj ove izložbe je da se kroz priču o tradicijskom načinu odevanja otkriju i upoznaju Slovaci u Vojvodini/Srbiji, sa kojima živimo već više od dva veka a o kojima često ne znamo više od pukih stereotipa.

Slovačka nošnja je na izložbi podeljena prema funkciji na svakodnevnu, svečanu i obrednu a u okviru svake grupe posebno se obrađuje muška a posebno ženska nošnja.

S obzirom da se odevanju dece ne poklanja takva pažnja kao odeći odraslih, posebno je obrađena tradicionalna dečja nošnja Slovaka u Vojvodini.

Prikazane nošnje deo su etnološke zbirke Muzeja vojvođanskih Slovaka iz Bačkog Petrovca, ali biser ove izložbe su dela izuzetne umetnice – prve slovačke akademske slikarke rodom iz Bačkog Petrovca, Zuske Medveđove (Zuzka Medveďová 1897. – 1985.).

Zuska Medveđova je slikajući portretesvojih Petrovčana, ostavila izuzetno vredno svedočanstvo o nošnji Slovaka u Vojvodini.